Hơn năm trăm năm trước, dòng sông Lèn chảy sát chân núi Chiếu Bạch tạo nên cảnh non xanh nước biếc đầy thi vị mà các vị vua triều đại nhà hậu Lê đã tức cảnh đề thơ để ca ngợi. Về sau, ven bờ bị phù sa bồi lắng trở thành làng mạc sầm uất, gần phủ lỵ Hà Trung thời Nguyễn. Thế núi Chiếu Bạch không còn “nguy nga” in xuống dòng sông xanh nữa, “ngọc hồ yểu điệu” nay đã nhường chỗ cho xóm làng trù phú - làng Bình Lâm bây giờ.
Trải qua hơn năm thế kỷ, cảnh quan thiên nhiên làng Bình Lâm đã có nhiều thay đổi. Duy chỉ có Yến Sơn, Hinh Sơn, Chiếu Bạch sơn với hình ảnh “lưỡng yến giao phi” (đôi chim én đang bay về phương nam) như là niềm tự hào của xứ sở Hoa Lâm. Núi Chiếu bạch còn hằn sâu vào vách đá dấu tích của hai vị hoàng đế nhà Lê để lại cho đời những áng thơ tuyệt mỹ.
Bài thơ của vua Lê Hiến Tông được đề trên bề mặt của một phiến đá nguyên khối tự nhiên, có chiều dài 1,6 mét, rộng 1,25 mét, dày 0,58 mét tạo thành mặt bia dài 1,25 mét, rộng 0,87 mét quay mặt về hướng nam. Văn bia gồm 12 hàng chữ Hán khắc chìm vào mặt đá. Riềm bia trang trí hoa cúc dây cách điệu uyển chuyển mềm mại. Nội dung văn bia được tác giả Bùi Xuân Vỹ - chuyên viên Hán Nôm - Thư viện KHTH Thanh Hóa dịch nghĩa. Đại Việt, Cảnh Thống năm thứ tư, Tân Dậu (1501) vua Lê Hiến Tông đi yết lăng xong ngày 3 tháng 3 viết. Quan trung thư giám chính tự Ngô Ninh vâng viết chữ. Tiêu đề bài thơ: Thượng dương động chủ đề thơ.
Vua đi muôn dặm về quê hương
Sông đẹp thuyền rồng biếc sóng vươn
Gió lặng, mây nhàn, hoa muốn nói
Triều êm, trời rộng, én mây vờn
Tùng xanh vi vút reo vui núi
Nước chảy đàn ngân, câu-lưới buông
Đạo báo, núi thiêng thuần tháp báu
Đẹp như mưa thắm khắp nguồn ơn.
Tấm bia thứ hai đặt bên cạnh là bia đề thơ của vua Lê Tương Dực, được dựng sau 13 năm. Năm Hồng Thuận thứ sáu (1514), nhân dịp nhà vua kinh lý về quê hương đất tổ đã cảm tác đề thơ. Quan đại phu gia hành điện cung thiên, bí thư giám thư xá nhân trưởng giám tri nhân thần Hoàng Hoàn vâng viết. Bia cao 1,25 mét, rộng 1 mét, dày 0,17 mét. Văn bia có 24 hàng chữ Hán cũng được khắc chìm vào mặt đá cùng ngảnh về một hướng với tấm bia thứ nhất. Riềm bia trang trí hoa văn “lưỡng long chầu nhật” (đôi rồng chầu mặt trời). Nội dung văn bia cũng do tác giả Bùi Xuân Vỹ (Thư viện KHTH Thanh Hóa dịch nghĩa). Tiêu đề bài thơ: Ngự chế đề Chiếu Bạch cùng lời tựa.
Ngọn triều cuồn cuộn sát ngang trời
Đá cũ nguy nga soi nước trôi
Cây cổ như xưa trùm mát núi
Hoa tươi bừng nở đượm hương người
Ung dung dạo bước thơ thanh nhã
Sảng khoái ngâm nga đạo tuyệt vời
Hang động chứa đầy xuân sắc đẹp
Oai hùng phong cảnh mãi muôn đời
Ánh xuân di chuyển lộng xanh trời
Đá vắng cao vờn nước cuộn trôi
Đất nước quỳnh soi vời ngóng trước
Ngọc hồ yểu điệu giọng ngâm người
Núi như gấm vóc thơ vui mãi
Đạo cách trần ai, lẽ đạo vời
Thong thả việc chung bao hứng thú
Suối thơm, tai rửa chẳng hay đời.
Núi Chiếu Bạch hay núi Én Hinh Sơn không chỉ là một trong những danh thắng của huyện Hà Trung mà còn là nơi ghi đậm dấu chân và gắn liền với tên tuổi các vị tiên đế nhà Lê, các bậc danh nhân của đất nước. Cùng với các tấm bia đá đề thơ của hai vị vua Lê, làng Bình Lâm còn có ngôi đền thờ Đô thống thượng tướng quân Lê Phụng Hiểu (dân gian còn gọi là nghè). Theo sự tích thần xã Bình Lâm thì: “Tướng quân Lê Phụng Hiểu khi cầm quân dẹp giặc dưới triều Lý Thái Tông thường qua lại, thích núi Chiếu Bạch mát mẻ, nằm nghỉ dưới chân núi này…” nên “xã Bình Lâm ta cũng kính ngưỡng tôn thần trung dũng, anh hùng linh thiêng, bèn dựng đền thờ ở nơi xưa tôn thần thường nghỉ mát phía nam núi Chiếu Bạch…”. Làng Bình Lâm hiện còn có một ngôi đình làng còn gọi là Đình Phúc, được nhân dân xây dựng vào năm Kỷ Hợi, triều vua Thiệu Trị nhà Nguyễn, năm thứ 5 (1845), đã qua nhiều lần trùng tu ngôi đình trở nên khang trang bề thế, là nơi sinh hoạt văn hóa của cộng đồng. Trước đây, vào các ngày kỵ thần hay tế xuân - thu hàng năm, ngoài việc tế lễ theo nghi thức cung đình còn diễn ra các hoạt động văn hóa tiêu biểu cho truyền thống, thuần phong mỹ tục của địa phương như: hội đấu vật, múa biểu diễn: “ông tằm, bà lúa”, hát đúm, hát tuồng, chèo, hội đua thuyền trên sông Chiếu Bạch…
Năm 1998, quần thể di tích thắng cảnh Bình Lâm, xã Hà Lâm được xếp hạng cấp tỉnh gồm: Núi én Hinh Sơn (núi Yến), Đền thờ Cao Sơn, Nghè Nhất (Chùa nghè), Nghè Nhì, đền thờ Đô thống thượng tướng quân Lê Phụng Hiểu, bia đá đề thơ hai vị vua Lê, ngôi đình làng (Đình Phúc),…
Bảo vệ, tôn tạo và phát huy giá trị di sản văn hóa quý báu “quần thể di tích thắng cảnh Bình Lâm” ở xã Hà Lâm gắn liền với xây dựng nông thôn mới, đáp ứng nhu cầu nâng cao mức hưởng thụ, sáng tạo văn hóa, hoạt động du lịch và dịch vụ là thiết thực góp phần phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc trên địa bàn huyện hiện nay./.