Đền thờ Trình Minh trên sườn núi Phượng

Ông Trình Minh là khởi tổ của họ Trình và là người lập làng Xuyết khu (còn gọi là Kim Xuyết, Ngọc Xuyết, Ngọc Chuế ) vào thời Đinh, giữa thế kỷ X. Ông sinh ngày 7 tháng giêng năm Canh Tý (940). Năm 14 tuổi, Trình Minh theo học Hoàng Tiên Sinh và nổi tiếng là người sáng dạ, ham học “Văn chương hơn hẳn mọi người, tinh thông võ nghệ, bạn bè kính phục, khen là thần đồng” (theo Đinh Tiên Trung thần Trình Tướng Công phả lục)…Năm ông 20 tuổi, bố mẹ đều mất, Trình Minh phải bỏ dở việc học và đến vùng Nga Sơn lập nghiệp. Đến vùng đất tiếp giáp với Tống Sơn ở chân núi Phượng, ông thấy địa thế vừa hoang vu lại vừa tươi đẹp…Lúc đó đã có trang thạch lỗi - một khu đất do ông Mai Đức Xương mới lập ở sườn bắc núi Phượng, gồm vài gia đình họ Mai. Ông được họ Mai đón tiếp mời ở lại dạy con học. Ông cùng với Mai Đức Xương kết nghĩa anh em và chiêu mộ dân khắp nơi đến khai phá ruộng nương, sau vài năm đã có vài chục gia đình, hàng trăm mẫu ruộng, nuôi được mươi con trâu. Trình Minh đã lập ra làng Chuế Khu ở sườn phía Đông và Đông nam núi Phượng, gồm các họ Trình, Vũ, Lê, Trương…Lúc bấy giờ, tình hình đất nước có nhiều biến động. Từ khi Ngô Quyền mất, chính quyền nhà Ngô trở nên suy yếu dần, nhất là sau khi Nam Tấn Vương Ngô Xương Văn mất. các thế lực phong kiến đua nhau nổi dậy chiếm cứ các vùng trong nước và gây chiến tranh thôn tính lẫn nhau, gây ra nhiều tổn thất và đau khổ cho dân lành. Khi Đinh Bộ Lĩnh khởi binh ở động Hoa Lư (Ninh Bình) Trình Minh dẫn đầu trai làng Chuế Khu yết kiến Đinh Bộ Lĩnh. Ông được Đinh Bộ Lĩnh cử làm mưu sĩ kiêm đẳng nhung sự. Với cương vị đó ông đã đóng góp nhiều công lao, tham gia chỉ huy nhiều trận đánh dẹp các sứ quân khác góp phần chấm dứt thời kỳ nội loạn, lập lại nền độc lập thống nhất của đất nước. năm 968, Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi hoàng đế, gọi là Đinh Tiên Hoàng, đặt tên nước là Đại Cồ Việt. Vua Đinh xét công lao của Trình Minh, phong ông là Minh Tự Khanh và cho đất Huyện Nga Sơn làm thực ấp.

Một phần sắc phong nhà vua phong tặng danh tướng Trình Minh

Ngày 10-3 năm Giáp Dần (1014), Trình Minh bị bệnh mất khi về thăm quê cũ ở làng Trung Lập, thọ 74 tuổi, Ông được Triều Lý phong là Phúc Nhạc Tôn Thần và giao cho tra.ng Kim Xuyết lập đền thờ phụng. Từ thời Hậu Lê đến thời Nguyễn, ông được các triều vua phong 15 đao sắc. Triều vua cuối cùng của nhà Nguyễn là Bảo Đại đã phong sắc “Trác Vĩ Thượng Đẳng Thần” cho Trình Minh. Nhân dân Ngọc Chuế nói chung và dòng họ Trình từ bao đời nay luôn tỏ lòng thành kính và biết ơn đối với công lao của ông. Họ đã lập đền thờ để tưởng nhớ ông - một người con của quê hương có nhiều đóng góp đối với đất nước và là ông tổ lập ra làng Ngọc Chuế.

Đền thờ Trình Minh là một trong các di tích lịch sử trên địa bàn huyện đã bị phá hủy trong thời kỳ “Bài Phong” quyết liệt. Tuy nhiên do ý thức tự hào dân tộc, hơn thế, ông lại là một người có công trong việc chiêu dân lập ấp tạo lập nên làng Ngọc Chuế, bởi vậy, những đồ thờ, thần phả, thần tích có liên quan đến nhân vật Trình Minh vẫn được bảo tồn cho đến ngày nay. Đền thờ Trình Minh nằm trên sườn núi Phượng, quay mặt về hướng nam. Dưới chân núi là làng Ngọc Chuế, một làng nông nghiệp độc canh cây lúa nước đã tồn tại trên 1000 năm. Ở đây rất thuận lợi về giao thông thủy bộ. Vì vậy, vùng đất này đã được ông Trình Minh lựa chọn làm nơi khai dân lập ấp, giờ đây, vị trí này vẫn còn nhiều mặt thuận lợi. Về phía đông ngôi đền là làng Nga Châu và cánh đồng chiêm trũng tiếp giáp với đồng Hoạt Giang - Một huyết mạch giao thông quan trọng phục vụ thiết thực cho sản xuất nông nghiệp của nhân dân quanh vùng. Phía Tây, phía Bắc, Phía Nam là một vùng dân cư đông đúc sầm uất của các xã Hà Lai, Hà Thanh, Hà Hải ngày nay. Có thể nói địa điểm xây dựng ngôi đền trên sườn núi Phượng ở làng Ngọc Chuế chẳng những nằm ở 1 vùng dân cư đông đúc mà còn là nơi có cảnh quan thiên nhiên đẹp đẽ và hùng võ.

Lễ đón nhận Di tích lịch sử cấp quốc gia Đền thờ Trình Minh.

 Đền thờ Trình Minh là di tích thờ nhân vật lịch sử, một danh nhân của đất nước. Đền thờ Trình Minh nằm trong vùng cảnh quan xinh đẹp dưới sườn núi phượng Lĩnh nhìn ra  sông Hoạt Giang- nơi có quần thể di tích đã được xếp hạng cấp Tỉnh của xã Hà Châu như: DTLS Đình Làng Nga Châu (Thờ Lã Đại Vương Tôn thần), đền thờ Nguyệt Nga Công chúa (thời Lê), đền thờ Tô Hiến Thành (địa thần Triều Lý)...cùng với đền thờ Trình Minh đã tạo nên những giá trị lịch sử, văn hóa của một vùng đất, những di tích lịch sử này có thể đáp ứng cả về nghiên cứu và thăm quan du lịch trong sự phát triển kinh tế- xã hội của địa phương trước mắt và lâu dài…/.