Huyện Hà Trung gồm thị trấn Hà Trung (thường được gọi không chính thức là thị trấn Đò Lèn hay thị trấn Lèn) và 19 xã: Hà Bắc, Hà Bình, Hà Châu, Hà Đông, Hà Giang, Hà Hải, Hà Lai, Yến Sơn, Lĩnh Toại, Yên Dương, Hoạt Giang, Hà Lĩnh, Hà Long, Hà Ngọc, Hà Sơn, Hà Tân, Hà Thái, Hà Tiến, Hà Vinh.
Huyện Hà Trung được hình thành từ rất sớm, là một trong những cái nôi của dân tộc Việt Nam: Thời thuộc Hán, là miền đất thuộc huyện Dư Phát. Thời Tam Quốc- Lưỡng Tấn- Nam Bắc triều, là miền đất thuộc huyện Kiến Sơ. Thời Tùy- Ðường, là miền đất thuộc huyện Nhật Nam và một phần thuộc huyện Sùng Bình. Thời Trần - Hồ, huyện Hà Trung thuộc châu Ái, trấn Thanh Ðô; phần đất phía Bắc huyện Hà Trung ngày nay nằm trong huyện Tống Giang, thuộc Châu Ái. Thời thuộc Minh, là phần đất chủ yếu của huyện Tống Giang. Thời Lê, đổi Tống Giang thành Tống Sơn và đặt phủ Hà Trung gồm 4 huyện: Tống Sơn, Hoằng Hóa, Hậu Lộc, Nga Sơn. Năm Gia Long thứ 3, Tống Sơn được gọi là quý huyện, Gia Miêu được gọi là quý hương. Về sau, huyện Tống Sơn được đổi thành phủ Hà Trung. Thời Nguyễn, huyện Tống Sơn do phủ Hà Trung kiêm lý. Tống Sơn là đất xuất tích của triều Nguyễn.
Trải qua các thời kỳ lịch sử, huyện Hà Trung với những tên gọi khác nhau: Tống Giang, Tống Sơn. Vùng đất này là nơi phát tích của triều Nguyễn, một triều đại phong kiến phát triền cực thịnh với các thiết chế nhà nước được xây dựng hoàn hảo từ Trung ương tới địa phương, từ bang giao đến mở mang bờ cõi, từ phát triển kinh tế đến chấn hưng và phát triển văn hóa dân tộc. Thời kỳ nào cũng vậy! Người Hà Trung luôn cần cù, dũng cảm, thông minh, giàu tình thương, trọng lẽ phải, anh dũng, kiên cường trong chiến đầu chống giặc ngoại xâm, cần cù sáng tạo trong lao động sản xuất, kiên gan bền bỉ trong phòng chống và khắc phục thiên tai.
Vị trí địa lý Hà Trung là một huyện đồng bằng nằm ở phía bắc tỉnh Thanh Hoá. Hà Trung nằm bên sườn núi Tam Điệp, phía Bắc giáp thị xã Bỉm Sơn, các huyện Yên Mô và thành phố Tam Điệp (Ninh Bình), phía Nam giáp Hậu Lộc, phía Tây giáp Thạch Thành và Vĩnh Lộc, phía Đông giáp Nga Sơn. Đây là địa phương có tuyến Đường cao tốc Ninh Bình- Thanh Hóa đi qua đang được xây dựng.
Với vị trí địa lý tự nhiên rõ ràng và đặc biệt như vậy, cho nên mặc dù khép kín trong vành đai bao bọc của núi- sông thiên nhiên tạo nhưng vốn từ lâu, huyện Hà Trung vẫn luôn là vùng đất mở, cửa ngõ nối liền hai miền Trung- Bắc. Từ huyện Hà Trung theo đường bộ, đường sắt và đường sông, chúng ta có thể đi lại và liên lạc khắp các vùng, miền trong, ngoài tỉnh. Các con đường thượng đạo, hạ đạo thông thương với Ninh Bình để ra với xứ Bắc đều bắt đầu từ đây. Vùng Hà Vinh với cửa biển Thần Phù cũ và sông Lèn đến Ngã Ba Bông- nơi “một con gà gáy 5 huyện cùng nghe” đều là vùng đất để tiếp nhận các luồng văn hóa, văn minh từ các phương đổ về. Chính vị trí và giới hạn địa lý này đã tạo ra cho Hà Trung nhiều thế mạnh và sắc thái riêng biệt mà những vùng đất khác không thể nào có được.
Là vùng tiếp nối giữa trung du và đồng bằng ven biển, Hà Trung có thể chia thành hai dạng địa hình cơ bản là vùng bán sơn địa và vùng đồng bằng chiêm trũng. Địa hình nghiêng dần từ Tây Bắc xuống Đông Nam. Phía Tây Bắc được bao bọc bởi nhiều dãy đồi núi cao, đã làm cho địa hình huyện Hà Trung, tuy là huyện đồng bằng, nhưng mang tính đa dạng hơn. Do địa hình tạo thành nhiều tiểu vùng dạng lòng chảo, nên mùa mưa thường hay ngập úng cục bộ, gây khó khăn cho sản xuất và đời sống nhân dân. Xưa kia, Hà Trung trong bức tranh toàn cảnh, chúng ta đều thấy rõ đó là một vùng nhiều đồi núi bao bọc, chen giữa các xứ đồng thấp trùng quanh năm ngập nước bị chia cắt manh mún bởi địa hình núi- sông. Người dân xứ Thanh từ lâu vẫn gọi đây là vùng đất trũng “chiêm khê mùa thối”.
Về mặt địa hình, theo các nhà địa lý học Việt Nam và Thanh Hóa thì huyện Hà Trung và thị xã Bím Sơn được xếp là “vùng cảnh quan, núi đồi thấp”. Cùng với phần nhỏ huyện Thạch Thành, Hoằng Hóa thì đây là “phần rìa đông của nếp sống sông Mã tiếp nối với dải núi đối thấp Hòa Bình, Thanh Hóa ở phía Tây- Tây Bắc”. Đặc điểm địa hình của vùng đồi núi thấp này không mấy phức tạp như các vùng đồi núi khác. Độ cao của vùng núi thấp Hà Trung- Bỉm Sơn thường ít vượt quá 250m.
Dạng địa hình chủ yếu của Hà Trung là bao gồm các đồi, núi thấp xen kẽ với các mảnh bình nguyên cổ, giữa chúng là các thung lũng dạng xâm thực, bồi tụ hoặc thung lũng lũ tích.
Do đặc điểm địa hình như trên nên điều kiện khí hậu ở vùng này tương đối giống với vùng cảnh quan đồng bằng sông Mã, sông Chu, nhưng thực tế lại có sự khác biệt trong chừng mực nhất định như biên độ dao động nhiệt độ ngày, đêm và cả năm thường thấp hơn từ 1- 20C. Nhưng nhìn chung khí hậu ở vùng địa hình này vẫn tương đối ôn hòa và thuận lợi cho việc phát triển sản xuất và canh tác nông nghiệp trong suốt cả 4 mùa.
Tuy địa hình không đa dạng và phức tạp như các vùng núi cao khác, nhưng do những yếu tố cao thấp không đều và sự chia cắt, xé nhỏ bởi địa hình sông, núi mà vùng đất Hà Trung ngoài những yếu tố thuận lợi thì cũng còn vô số những khó khăn, thách thức trong quá trình chinh phục, cải tạo thiên nhiên để phát triển kinh tế và văn hóa