Đình làng Đình Trung Di tích lịch sử cấp quốc Gia
Đình Trung thuộc làng Đình Trung xã Hà Yên, huyện Hà Trung ngôi Đình gọi theo tên làng từ thế kỷ XIX. Đình thờ thành hoàng Tô Hiến Thành. Đây là ngôi đình có giá trị lớn cả về kiến trúc và nghệ thuật và năm 2004 được nhà nước xếp hạng di tích cấp Quốc Gia.
Đình làng Đình Trung xã Hà Yên
Do các nguồn tài liệu ghi chép về dựng đình bị thất lạc, nên việc xác định thời gian xây dựng đình còn phải tiếp tục tìm tòi, nghiên cứu để bổ sung. căn cứ trên dấu ấn kiến trúc và nghệ thuật trang trí trên các mảng trạm khắc và chữ trên thượng lương còn lại ta biết được ngôi đình được trùng tu vào thời vua Tự Đức năm thứ nhất (1883).
Do thời tiết khắc nghiệt, bão lụt thường xuyên, lại nằm cạnh dòng sông Hoạt nên việc bồi trúc đê hàng năm đã biến đổi một số kiến trúc của công trình trước đây. Gần 200 năm, sau những lần trùng tu, sữa chữa nên diện mạo ngôi Đình cũng có sự thay đổi ít nhiều. Nhưng phần cơ bản của kiến trúc gỗ bên trong vẫn còn được bảo tồn khá nguyên vẹn.
Ngày 14/5/2009, UBND tỉnh Thanh Hóa phê duyệt thiết kế bản vẽ thi công và tổng dự toán công trình “Bảo tồn, tôn tạo di tích kiến trúc nghệ thuật Đình Trung, xã Hà Yên, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa”, với tổng kinh phí là hơn 7,5 tỷ đồng. Chủ đầu tư là Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thanh Hóa; đơn vị tư vấn thiết kế là Công ty Mỹ thuật Trung ương
Theo thiết kế, công trình di tích kiến trúc nghệ thuật Đình Trung sẽ được tôn tạo nhà Đại Đình, với diện tích xây dựng là 265 m2, gồm 3 gian, 2 chái, 6 bộ vì, bước gian không đều. Lát toàn bộ nền Đình bằng gạch bát kích thước (300x300x50) với mạch lát hình chữ Công. Thay thế các cấu kiện gỗ bị hỏng không còn khả năng sử dụng. Phục dựng khu vực thờ tự cũ của Đình. Xây dựng mới nhà khách phía bên Tả ngôi Đình (Nhà Tả vu) làm nơi đón tiếp khách và nơi cất giữ các cấu kiện kiến trúc gỗ của Đình Trung sau khi tu bổ, phục hồi và nhiều hạng mục khác...
Nguyên tắc tu bổ, tôn tạo di tích kiến trúc nghệ thuật Đình Trung là giữ nguyên quy mô vốn có của các hạng mục di tích. Bảo tồn tối đa các cấu kiện kiến trúc gỗ còn khả năng sử dụng.
Kiến trúc của đình
Về quy mô cấu trúc:
Toàn bộ kiến trúc chính
Kiến trúc gỗ toàn bộ phần kiến trúc chính của Đình được cấu tạo theo lối chữ nhất gồ 5 gian (3 gian, 2 chái), với 4 vì kèo được kết cấu theo kiểu "chồng rường kẻ bẩy". Bộ khung gỗ của đình to, vững chắc bề thế với những mảng chạm khắc nghệ thuật hiếm hoi. Toàn bộ khung nhà gồm có 4 vì kèo gỗ, 2 tường vỉ, nền nhà được lát gạch bát màu đỏ, sườn nhà làm bằng gỗ lim. Tổng quát phần khung nhà gồm có 8 cột và 12 cột quân, phía trên có 8 xà đại và phía dưới có 4 xà, 14 đường hoành sát mái, 24 hoàn đá tảng kê chân cột.
Để thấy được chức năng, giá trị của bộ vì kèo qua một số chức năng như: Bộ vì nóc được kết cấu theo kiểu : "giá chiêm, chồng rường". Mỗi bộ vì nóc như vậy được kết cấu bởi câu đầu ăn mộng vào 2 đầu cột cái và nằm trên đầu dư chạm rồng. Phía trên đầu là hai cột trống đứng trên đấu vuông thót đáy, các con dường trên vì kèo ngắn dần về phía thượng lương, con rường cuối cùng đội thượng lương qua một đấu nhỏ. Như vậy toàn bộ 4 vì của ngôi đình có kết cấu giống nhau, khác nhau chỉ ở những mảng chạm khắc.
Kết cấu mái diêm
Mái diêm là mái thấp ở hai đầu trái của ngôi đình, đó là kiểu cấu trúc cùng với hai mái lớn tạo thành góc cong của góc mái.Cấu tạo khung gỗ của mái diêm ở phía trong được bắt đầu từ đầu cột trốn của mái diêm. Cột trốn này được nằm trên xà trung của mái diêm chạy ra nằm trên đầu tường vỉ, có độ cao bằng và song song với cột cái. Từ đầu cột trốn là một kẻ cong chạy xuống ăn mộng vào góc của tường vỉ và tường đốc, để tạo thành góc mái cong.
Ở cả mái trước và mái sau đều có kết cấu như vậy và điểm khở đầu của mái diêm lại cũng là một câu đầu được nằm trên đầu cột trốn, dưới là đầu dư. Từ câu đầu của mái diêm trở xuống là các con rường được kết cấu từ nhỏ đến lớn theo thé tự từ trên xuống gồm 5 còn rường, đỡ cá hoành tải nằm ngang ở mái diêm để tạo thành mái. Đặc biệt tren các bức cốn của mái diêm thì các mảng chạm khắc cũng hết sức dày đặc và tỉ mỉ. Nhìn chung, kết cấu khung gỗ này ta thường thấy trong các công trình đền chùa thế kỷ XVII-XVIII.
Nghệ thuật trang trí kiến trúc
Ngoài kết cấu kiến trúc thì nghệ thuật trang trí và điêu khắc là những yếu tố gắn bó khăng khít, không thể thiếu, đưa công trình của ngôi đình lên tầm giá trị nghệ thuật cao, có bản sắc dân tộc và tính thời đại rõ rệt. Ngoài tạo hình bản thân kiến trúc, bố cục tổng thể, hình khối không gian kiến trúcm xử lý đường nét và góc cạnh các công trình ở Đình Trung, người thợ chạm khắc còn sử dụng các điêu khắc tượng tròn, chạm khắc tượng tròn trong các bức phù điêu gỗ làm tăng giá trị nghệ thuật và phục vụ nội dung, tính chất tư tưởng của công trình.
Có thể thấy trong tất cả các con rường của 4 bộ vì kèo đều trạm khắc hình lá cúc cách điệu, các đầu dư nằm dưới câu đầu và vì kèo mái diêm gồm 12 đầu dư, đều được chạm đầu rồng. Những con rồng này được chạm khắc trán dô, mắt lồi, mõm ngắn, từ mang và cỏ bay ra những đao mảnh lượn sóng chạy đều về phía sau 12 đầu rồng này được chạm khắc giống nhau.
Ngoài những bộ phận trong kiến trúc được chạm khắc tỉ mỉ, đẹp với đề tài hình rồng trên các câu đầu, đầu dư và các kẻ bẩy ngoài hiên, lá cúc cách điệu tên các con rường thì các bộ phận ngoài kiến trúc trung việc trang trí còn được làm như các bức chạm cây cỏ, hoa lá, rồng, ngựa, hươu, gà, phượng và một số con vật khác được gắn vào các vị trí chủ yếu trên các côn mê và ván lá đề.
Đặc biệt ở Đình Trung, tất cả các bức cốn mê đều được chạm khắc bao gồm tứ linh (long, ly, quy , phượng), tứ quý.
Ngoài, ra ở phía ngoài sân còn só một vài cột đá và một tấm bia chìm sâu dưới dòng sông Hoạt, chưa có điều kiện trục vớt lên được. Như đã giới thiệu phần trên, Đình Trung là một di tích lịch sử văn hoá và kiến trúc nghệ thuật, nơi thờ tự một nhân vật lịch sử có nhiều công lao dưới vương triều Lý trung lịch sử Việt Nam. Địa điểm xây dựng ngôi đình lại là một địa danh, một vùng đất gắn bó nhiều kỷ niệm vơí nơi Tô Hiến Thành sinh ra và lớn lên, đó là vùng đất Hà Yên-Hà Trung, có giá trị nghiên cứu trên nhiều phương diện.
Về văn hoá nghệ thuật sự tồn tại gìn giữ của nhiều thế hệ cho đến hôm nay tuy ngôi đình không còn giữ được diện mạo ban đầu, nhưng nó nằm giữa một cảnh quan thiên nhiên hài hoà với xung quanh, có đồng ruộng, sông núi, làng mạc sầm uất, lại nằm trên trục đường Nam Bắc ngược xuôi, nên khu di tích này sẽ trở thành một điểm văn hoá thu hút sự ngưỡng mộ của nhân dân trong cùng, du khách ở xa.
Du khách có thể đến thăm Đình Trung và từ đây khoảng 2km nữa có thể đến tham khu di tích Đình Gia Miêu, lăng Triệu Tường quyê hương nhà Nguyễn ở phía Bắc; 1 km nữa ở phía Đông là đền thờ Trần Hưng Đạo nơi vua Trần đã từng chọn làm đại bản doanh trong cuộc rút lui chiến lược thần thứ hai (1285) ở xã Hà Dương. Đi về phía Tây, đình Đồng Bồng , đình Quan Chiêm là hai ngôi đình được đánh giá là có quy mô kiến trúc lớn nhất Thanh Hoá hiện nay. Xuôi về hướng Nam khoảng 3km là khu di tích li cung nổi tiếng thời Trần-Hồ là chùa Long Cảm trên núi ốc Sơn thơ mộng, , gắn liền với truyền thuyết dựng chùa của các vua nhà Lí trên đường đi mở đất phương Nam... Tất cả những yếu tố đó đã tạo cho Đình Trung một vị thế xứng đáng trong một không gian văn hoá đậm nét của vùng đất đồng chiêm trũng ở phía Bắc Thanh Hoá
Ngôi đình, với những mảng chạm khắc tinh vi, kỹ thuật tinh xảo, bố cục hài hoà hợp lý đó là nét độc đáo. Nội dung tư tưởng của những bức chạm khắc đó phản ánh một cuộc sống quần tụ, trong một đời sống tươi vui, thoải mái, khoáng đạt của một bút pháp tài hoa về truyền thống nghề mộc của các nghệ sĩ thời xưa của làng quê Việt Nam trong các thế kỷ XVII-XVIII.
Các mảng chạm khắc dầu đặc, hầu hết trên tất cả các phần của khiến trúc và bên ngoài kiến trúc, những hình rồng, phượng, ngựa, hươu, voi, gà, rùa, cá chép no đỡn trong một không gian sinh tụ, hình lá sen, chim sẻ và cả những ngôi nhà hình tháp núp bóng dưới cây mai... Ở đây nghệ thuật trang trí không chỉ thoả mãn yêu cầu "lấp kín" những chỗ trống trên các phiến đoạn và trên những mảng cấu trúc, mà nghệ thuật trang trí của Đình Trung, bố cục trang trí biểu hiện tính tạo hình rất cao. Đây thực sự là những tác phẩm nghệ thuật hoàn hảo, vừa tăng thêm vẻ đẹp duyên dáng cho công trình, vừa tạo nên sự ấm áp linh thiêng đối với nhân dân trong vùng, và du khách ở xã. Trên cơ sở đó, giáo dục tình yêu quê hương đất nước, yêu lao động của người Việt Nam sống trong đạo lý.
Đình Trung với những giá trị đặc biệt về nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc đã góp phần quan trọng vào kho tàng văn hoá Việt Nam những di sản quý giá của nền văn hoá vật thể một thời, Nó xứng đáng để các nhà nghiên cứu mỹ thuật thời Lê Mạc còn đang bỏ trống trên các điêu khắc gỗ.
Việc xây dựng ngôi đình ngoài yếu tố là một công trình văn hoá của làng xã, nó lại là nơi thời thần Hoàng là Tô Hiến Thành... Từ đây có thể thấy trên địa bàn của huyên Hà Trung có 25 xã thì đã có thới 20 xã thờ tự Tô Hiến Thành trên 72 nơi thời trên địa bàn Tỉnh Thanh Hoá. Đây cũng là vấn đề đặt ra cho các nhà nghiên cứu lịch sử những vấn đền mới về mối quan hệ dân cư, mối quan hệ về khu vực địa lý và cả trong ý thức tín ngưỡng của nhân dân trong vùng qua những chặng đường phát triển của lịch sử Việt Nam.
Các hoạt động tế lễ dâng hương tại lễ hội.
Theo thông lệ hàng năm vào ngày 18 tháng giêng nhân dân trong làng lại tổ chức lễ hội truyền thống để tỏ lòng thành kính với vị Thành Hoàng Làng tô Hiến Thành. Lễ hội được chuẩn bị khá chu đáo gồm có Phần hội là các hoạt động văn hóa văn nghệ, TDTT, chơi cờ người... phần lễ với lễ rước kiệu, tế lễ và 18 dòng họ trong làng đã dâng lễ cúng tế Thành Hoàng làng để cầu mong mọi điều may mắn, tốt lành.
Tất Thành - Đài TT-TH Hà Trung