Ly cung nhà Hồ hay còn gọi là Cung Bảo Thanh nằm trên địa bàn thôn Kim Phát, xã Hà Đông, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh hóa. Nằm trong quần thể Di sản văn hóa thế giới thành nhà Hồ. Nhiều hạng mục của khu di tích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia Ly cung nhà Hồ hiện đã trở thành một phế tích rất cần được bảo vệ, tôn tạo kịp thời.
Nguồn gốc Hồ Quý Ly
Hồ Quý
Ly trước có tên là Lê Quý Ly . Ông sinh năm Ất Hợi (1335), quê
ở Đại
Lại, Vĩnh Lộc (nay là xã Hà Đông,
huyện Hà Trung, Thanh Hóa). Đến thời Lý, trong họ
có người lấy Nguyệt Đích công chúa, sinh
ra Nguyệt Đoan công chúa. Đời cháu thứ 12 của Hồ
Hưng Dật là Hồ
Liêm dời đến ở hương Đại Lại, Vĩnh Lộc, Thanh Hóa. Hồ Liêm làm con nuôi
của Tuyên úy Lê Huấn rồi lấy họ Lê làm họ của mình. Hồ Quý Ly là cháu 4 đời của
Lê Huấn, khi lên làm vua thì đổi lại họ Hồ.
Hồ Quý
Ly lấy tên húy Hồ Nhất Nguyên, là vị hoàng đế đầu
tiên của nhà nước Đại Ngu trong lịch sử Việt
Nam. Ông ở ngôi vị Hoàng đế
từ năm 1400 đến
năm 1401, sau
đó giữ ngôi Thái thượng
hoàng từ năm 1401 đến năm 1407.
Thời
niên thiếu Hồ Quý Ly theo học võ, gia nhập chốn quan trường triều Trần sau khi
đỗ thi Hương, khoa Hoành từ. Năm 1372 ông được phong làm Tham mưu quân
sự, đến năm 1380, Hồ Quý Ly làm Thống lĩnh quân Đại Việt để chống lại các đợt tấn công của Chiêm Thành. Năm
1387, ông được phong làm Tể tướng. Từ
đó ông có quyền lực gần như tuyệt đối trong triều, các tông tộc, quan lại trung
thành với họ Trần đã có 2 lần chính biến nhằm lật đổ sự thống trị của Quý Ly
nhưng ông đều giành chiến thắng.
Năm 1400, Hồ
Quý Ly chiếm ngôi nhà Trần, đặt quốc hiệu là Đại Ngu, chưa được một năm trao
ngôi cho con và làm Thái thượng hoàng nhưng vẫn nắm đại quyền. Hồ Quý Ly đã có
những sự thay đổi về hành chính, kinh tế, quân sự và đã chuyển kinh đô từ Thăng
Long về Thanh Hóa.
Dấu tích xưa
Ly cung
nhà Hồ, nằm ở Làng Kim Phát, xã Hà Đông, huyện Hà Trung (Thanh Hóa). Nơi đây
từng gắn với tên tuổi của Hồ Quý Ly - một nhân vật lịch sử nối tiếng dưới triều
đại nhà Hồ ở nước ta thế kỷ 14. Hồ Quý Ly chính là người đã có công lớn trong
việc xây dựng thành nhà Hồ nổi tiếng và đã được UNESCO công nhận là Di sản văn
hóa thế giới năm 2011.
Theo sử
cũ ghi lại, vào những năm 1396 – 1398 nước ta đứng trước nguy cơ bị giặc ngoại
xâm lược từ hai đầu đất nước. Phía Bắc thì giặc Minh cho quân đánh chiếm xâm
lược bờ cõi. Phía Nam, quân Chiêm Thành cũng có âm mưu thôn tính nước ta.
Lúc này,
Hồ Quý Ly đang là một tướng sĩ dưới triều nhà Trần, ông đã đứng ra dùng sách
lược mềm mỏng ngoại giao để hoãn binh quân giặc từ hai phía. Trong nước, ông
đứng lên dẹp loạn những cuộc nổi dậy của các loạn thần, ông cũng đã tham mưu
cho vua tôi nhà Trần rời đô từ Thăng Long vào Thanh Hóa để đảm bảo an toàn lâu
dài.

Tấm bia là giá trị duy nhất còn sót lại ở di tích Ly cung
nhà Hồ
Khi vào
Thanh Hóa, Hồ Quý Ly đã cho xây dựng cung Bảo Thanh (tức Ly cung nhà Hồ) trên
một diện tích lớn. Phía trước là khoảng không gian bao la có sự che chắn của
các dãy núi nằm bên sông Lèn (nhánh của sông Mã), phía sau dựa mình vào núi
cao. Công trình được đầu tư xây dựng công phu giống như một thành Thăng Long
thu nhỏ để đón vua Trần vào Thanh Hóa, chuẩn bị cho việc xây dựng kinh đô mới
là thành Tây Đô (thành nhà Hồ ngày nay). Những năm tháng này, cung Bảo Thanh
trở thành hành dinh chống giặc và nơi đàm luận việc quân cơ của Vua tôi nhà
Trần.
Đánh giá
được những giá trị to lớn và tầm quan trọng của khu di tích này, Viện khảo cổ
học Việt Nam đã nhiều lần vào đây khai quật và tìm thấy nhiều hiện vật có giá
trị. Đây là những minh chứng rõ nét về dấu ấn của một cung điện triều đại xưa.
Dù di tích không còn nguyên vẹn nhưng vẫn mang ý nghĩa lịch sử to lớn, có giá
trị nghệ thuật cao và là tuyệt tác của nền văn hóa Trần - Hồ.Chính vì thế năm
1997, Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ VHTT&DL) đã cấp công nhận Ly cung
nhà Hồ là khu di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia.

Giếng Vua có kiến trúc hình vuông, nước trong xanh, mát lành
Đến thời
điểm này, chính quyền địa phương tìm thấy 5 chiếc hồ xung quanh khu vực, trong
đó có hồ nước đặt tên là Ao Bèo hay còn có tên gọi khác là hồ Sao Sỉa. Theo
truyền thuyết, khu vực hồ Sao Sỉa là nơi mà Hồ Quý Ly thao luyện đội quân tinh
nhuệ chuyên hoạt động ở những nơi hiểm trở. Cạnh khu vực thao trường, vua Hồ
cho đào một giếng khơi (hiện vẫn còn dấu tích miệng giếng) để quân sĩ lấy nước
sạch sinh hoạt.
Thế
nhưng, đến ngày nay Ao Bèo gần như bị vùi vào quên lãng.
Khi giặc
Minh xâm lược nước ta, Ly Cung nhà Hồ bị phá phách, đến giờ chỉ còn tồn tại như
một phế tích. Song khi giặc rút đi thì ở cung Bảo Thanh vẫn còn tồn tại hệ
thống nền móng vững chắc và ngôi chùa Phong Công, hay còn gọi là chùa
Tranh. Năm 1942, GS Hoàng Xuân Hãn, nhân chuyến đi qua vùng Lèn (Hà Trung)
đã phát hiện ra phế tích kiến trúc cũ đổ nát. Nhưng phải đến năm 1979, sau
nhiều đợt thám sát, giới khảo học mới tìm ra và khẳng định đây chính là Ly Cung
nhà Hồ. Từ đó, trong các năm 1979 - 1985, các nhà khảo cổ tiến hành khai
quật làm bốn đợt ở Ly Cung trên diện tích rộng 600m2. Trong đó, ở kiến trúc
hoàng cung đã tìm thấy hàng đá xanh bó móng được gia công thành những khối
vuông vức, đầu tiếp giáp có lỗ đổ cá bằng chì, liên kết với nhau thành một
khối. Bên ngoài hàng đá xanh bó nền là hàng gạch hoa bó vỉa bao quanh, điểm
ngoài kế tiếp có hàng gạch bìa xếp đứng. Trên nền chính điện còn sót lại những
tảng đá như một minh chứng về sự đồ sộ của Ly Cung. Phần sân điện có bố cục gần
vuông, toàn bộ mặt sân lát bằng loại đá phiến với kích thước khá lớn, có điểm
gạch hoa bao xung quanh. Đặc biệt giữa nền điện gần về sân điện đã phát hiện
được bệ đá hoa sen cực lớn. Bên trong và bên ngoài nền sân điện còn tìm được
những hiện vật nghệ thuật đá chạm hoa cúc dây, cánh sen, tượng chó, vịt...
Những
kết quả nghiên cứu khảo cổ học có vai trò đặc biệt quan trọng để đánh giá về
giá trị của một di tích.
Khu vườn
khá vuông vức, thửa đất bằng phẳng, xung quanh còn tồn tại những dấu tích tường
đá cũ, khuôn viên, dấu tích đá hiện lên khá quy mô, được quy hoạch và bài trí
hợp lý thể hiện sự uy nghi nơi cung đình. Có vườn thượng uyển đang ẩn sâu dưới
nền đất khoảng 1m.
Bảo
tồn di tích Ly cung Trần - Hồ
Ngày
22/11/2012, tại Ly Cung- Đại Lại, xã Hà Đông, huyện Hà Trung, Liên chi hội di
sản văn hóa Việt Nam Lam Kinh, Hội cổ vật Thanh Hoa tổ chức kỷ niệm lần thứ
VIII Ngày di sản văn hóa Việt Nam 23/11/2012 với chủ đề “Bảo tồn, phát huy giá
trị di sản văn hóa Ly Cung – Quốc đô Trần Hồ”.

Hội di sản văn hóa Việt Nam Lam Kinh, hội cổ vật Thanh Hóa tặng trống đồng
cho huyện Hà Trung
Tổ chức kỷ niệm ngày Di sản văn hóa Việt Nam tại Ly Cung
nhằm tôn vinh những giá trị bất biến mà ông cha ta đã tạo ra và truyền đời
trong suốt tiến trình lịch sử; đồng thời nhắc cho hậu thế hiểu biết thêm về
truyền thống ngàn xưa của các thế hệ cha ông.
Mặc dù Ly Cung nhà Hồ, cung Bảo Thanh xưa nay đã được công
nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia, tuy nhiên nó lại đang tồn tại như một phế
tích. Từ những phát hiện của chính quyền, nhà nghiên cứu và người dân xã Hà
Đông, các cấp, ngành từ tỉnh đến trung ương cần sớm quan tâm đầu tư để trùng tu
tôn tạo đối với Ly Cung, một minh chứng có dấu ấn đặc biệt quan trọng đối với
vương triều Hồ.